De Europese wereldheerschappij en het moderne imperialisme, 1870-1914 (22-04-2013)

‘Imperialisme’ als historisch verschijnsel kent drie fasen (1870-1914: imperiumvorming, 1914-1945: handhaving/verzet, 1945-1960: dekolonisatie). Definitie Kuitenbrouwer: doelgericht en daadwerkelijk streven naar vestiging van formele of informele politieke heerschappij over een andere samenleving. Dat kan door directe bezetting/ machtsuitoefening, als ‘protectoraat’ of als ‘invloedssfeer’. Daarachter zit gedwongen vorming van een veelomvattend politiek en economisch systeem vanuit Europa (Azië, Afrika, Midden-Amerika). Savorgnan de Brazza (1852-1905) sloot op een humanitaire missie naar Congo zonder bevoegdheid de

Macoco-verdragen, waarmee Frankrijk de soevereiniteit over gebieden daar kreeg. De Franse regering distantieerde zich daarvan, maar toen Brazza terugkeerde bewerkte hij de publieke opinie zodat zijn acties toch erkend moesten worden. Ook andere Afrikaanse gebieden werden door avonturiers onderdeel van imperia. In Zuid-Afrika leefden Britten in de Kaapkolonie en Afrikaners in de Boerenrepublieken, maar daar werden ze constant lastiggevallen door Britten. In 1895 loopt een Brits-Transvaals-Duitse diplomatiek conflict met een sisser af, maar in 1899 volgt de Tweede Boerenoorlog. In 1902 lijft Groot-Brittannië

Transvaal in en stuurt Nederland de HMS Gelderland om Nederlanders en boeren te evacueren. Rond 1890 gaat Engeland aan bewuste imperiumvorming vanuit strategisch (Gibraltar, Cyprus, Suez, Malacca) en industrieel belang doen, gesteund door de nationalistische publieke opinie. Bismarck begint in 1882 onder druk van de publieke opinie aan Duitse imperiumvorming, maar zonder samenhangend koloniaal programma. Vanaf de Congoconferentie in Berlijn (1884) wordt Afrika rap verdeeld over politieke en militaire Europese machthebbers. Het Franse kolonialisme was gericht op compensatie en prestige in Noord-Afrika en Zuidoost-Azië door middel van een cultuurimperium. In Afrika stuit Frankrijk op Engeland, maar omdat het geen oorlog wil trekt Frankrijk zich als eerste terug uit Fashoda.

Voor 1870 was er geen kolonialisme omdat de Britten superieur waren op zee, er geen economisch belang was, geen ideologisch belang was en investeringen vooral in westerse gebieden gedaan werden. Na 1870 raken grote rijken buiten Europa in verval, terwijl Europa industrialiseert. Doordat de vraag steeg en de staat sociaaleconomische verantwoordelijkheden kreeg volgde de vlag de handel. Verder was de techniek verbeterd, veranderde het Europese machtsevenwicht en kwam massaal nationalisme op.

Aanvankelijk werd imperialisme financieel-economisch verklaard, maar dat bleek onjuist. Na WO II kwamen er (sociaal-)politieke verklaringen voor in de plaats, aangevuld met cultureel-mentale factoren (beschavingsmissie, darwinisme). Techniek, de feitelijke gang van zaken en het perspectief van de gekoloniseerden wegen tegenwoordig mee in nieuwe verklaringen.