Het beheer van het landschap: machtspolitiek of solidariteit met de bewoners?

januari 21, 2014
Gepubliceerd in Geschiedenis
Lees 802 keer
Print

De werking van de waterschappen

- Zeer belangrijke rol in sociaal-economische en landschappelijke evolutie

- Beheer van binnen- en buitenwater in afgebakende regio’s

- Niet veel kennis over de werking en organisatie van waterschappen

- In de eerste plaats associaties van eigenaars (gelanden), hoewel ze juridisch gezien worden als openbare instellingen

Wie zetelt er dan in het bestuur van deze organen?

- Enkel de belangrijkste eigenaars beheerden het waterschap

- Meestal was de regel dat de boeren die in de waterschappen woonden en werkten niet rechtstreeks betrokken waren in het beheer (uitzondering: de rijkste pachters werden in de 15^de eeuw soms ingeschakeld voor de ophaling van de geschotten)

Pachters werden al gauw de speelbal van de eigenaars, die enkel geïnteresseerd waren in rendement

- De eigenaars bepaalden en betaalden zelf de lasten voor het onderhoud, de geschotten

Er zijn aanwijzingen dat hun beleid niet in functie stond van goed onderhoud en dat ze niet in het minst zijn overgegaan tot dijk- en waterstaatsonderhoudspolitiek

In hoeverre lag de reële beslissingsmacht bij de waterschappen zelf?

- Waterschappen functioneren niet in een institutioneel-politiek vacüum

-Het grafelijk gezag was al zeer vroeg betrokken bij het beheer

- Andere bestuurlijke instellingen zoals de steden, de kasselrijen* en de ambachten* zijn ook van groot belang

- Kasselrijen: grote bestuurlijke instellingen van de graaf in het Graafschap Vlaanderen, vanaf de 12^de eeuw

- Ambachten: kleinere, vroegmiddeleeuwse bestuurlijke omschrijvingen van de graag die in de kustvlakte doorleefden maar in binnen-Vlaanderen vervangen werden door heerlijkheden

û Waterschappen moeten soms als partners, maar ook als tegenstrevers hebben gefungeerd (bv. voor de economie van de stad Brugge is de waterhuishouding in haar omringende gebied van zeer groot belang)

û De steden konden ook indirect invloed uitoefenen op de waterschappen, via het omvangrijke buitensteeds grondbezit van de stadspoorters, die als eigenaars mee het beleid van de waterschappen bepaalden

De centrale overheid

Dat de centrale steeds weer getracht heeft een zekere controle over de waterschappen te verwerven, heeft te maken met de bevoegdheid van deze instellingen om eigen belastingen- watergeld of geschot- te innen

Geschotgelden

Tijdsdimensie

- Vroege 14^de E: (Memoriaal van de Brugse vrijlaat Simon de Rikelike) Geschotgelden zijn aan de lage kant

- 15^deE: (Seppe De Vreese- Archief van de Gentse St-Pietersabdij) Geschotgelden- in periode van grote stormvloedschade- waren relatief laag. Enkel jaren ná de grote overstromingen kenden een duidelijke stijging van lasten (zie grafiek, pg 472)

Na een periode van investering probeerde men het geld zo snel mogelijk terug te winnen door de geschotgelden een tijd laag te houden

- 16^deE: (Adri de Kraker) De kosten van onderhoud en vernieuwing stegen sterk, met aanzienlijke regionale verschillen (zie grafiek, pg 471)

De prijzen vertoonden een vergelijkbare inflatoire tendens, dus deze gestegen investering kan in belangrijke mate worden gerelativeerd

- 17^de E: (Piet van Cruyningen) Voor het eerst een fundamentele stijging van de geschotgelden, wanneer overstromingen in aantel en intensiteit zijn verminderd

Ø Einde van een tijdperk onderinvestering in duurzaamheid?
Ø Wijzigingen in het bestuur en het beheer van de waterschappen
Ø Geschotgelden werden doorgerekend aan pachters > Bedrijfsmoeilijkheden nemen toe > Verdere bedrijfsconcentratie en verlaten van hoeves

Ruimtelijke dimensie

Er zijn belangrijke verschillen tussen de verschillende waterschappen en polders met betrekking tot de hoogt van het watergeld (= een steekproef in de rekeningen van het Brugse St-Janshospitaal)

Ø Consequenties voor de beheerstrategie van de grootgrondbezitters (zie volgende)

B. Polderboeren en –eigenaars: ‘flexiebel’ grondbeheer ten koste van het landschap

De waterschappen kunnen niet los gezien worden van de beheerspolitiek van de grootgrondbezitters van wie ze financieel en bestuurlijk afhankelijk waren.

Risicovol bestaan in de Polders en (2) problemen met binnenwater die groter werden naarmate de inpoldering opschoof > vereisten (1) zekerheid van bezit en (2) zo weinig mogelijk inkomensverlies

Voordeel voor nieuwe investeerders

- Geen ‘pottenkijkers’ aan de kust (machtige leekheren gebruiken hun rechterlijk macht om grootgrondbezitters af te remmen in Binnen-Vlaanderen)

- Ze konden inkomsten innen die niet uitgehold werden door inflatie

Klassieke cijnzen zijn er minder ingeburgerd
Abandonrecht: grond kwam als vrije eigendom in handen van grootgrondbezitters

Studie van ‘van Bavel’ (1999) over het Rivierengebied in Nederland

= Prachtig staaltje van deze politiek

û Binnen-Vlaanderen: veel grond al heel vroeg uitgegeven in cijns, tegen kleine en onaanpasbare bedragen , met grote eigendomsrechten voor de cijnshouders die de facto eigenaar werden > grote ontwaarding in 13^de en 14^de eeuw

û Kuststreek: Termijnpacht: contracten van korte duur/ Cijns/ Erfpacht : tegen een niet aanpasbare som die dichter tegen de grondwaarde stond dan de cijns/ Leen

Zie ‘Ten Duinenabdij, pg 474

De rol van het ‘abandon’ in de kustregio’s

û Een gelande of grondeigenaar betaald zijn watergelden niet > onteigeningsprocedure: het eigendomsrecht gaat over naar andere eigenaars of het waterschap zelf

û Herbedijking na overstroming > land kan via gelijkaardige procedure (onteigening) in handen komen van de ‘leggers’ – vaak enkele grote gelanden

û Lenen > analoge procedure waardoor veel grond in handen komt van grootgrondbezitters

û Gelanden hebben geen geld om te herbedijken > kunnen niet functioneren als legger > landsheer schenkt dit recht weg aan andere kapitaalkrachtige bedijkers > rijkste gelanden konden hun gebied uitbreiden door overstromingen

û Bezittingen van grootgrondbezitters waren niet geconcentreerd in één bepaald gebied!

De lasten lopen hoog op in een bepaald gebied ( grootgrondbezitters kunnen de hoogste lasten door financiële moeilijkheden niet meer betalen) > ontstaan rendementsverschil tussen verschillende bezittingen > grondbezit in een bepaald gebied opgeven

KETTINGSREACTIE: waterschap moet steeds hogere geschotgelden vragen en zag toch z’n inkomsten op termijn verminderen > dijk- en sluisonderhoud krijgt onvoldoende aandacht

û Een grote mobiliteit van het (groot)grondbezit, die typisch lijkt voor Kust-Vlaanderen en dit in tegenstelling tot Binnen-Vlaanderen

In de globale beheersstrategie van de grootgrondbezitters hebben de tienden een grote rol gespeeld

In hoeverre is de regel ‘de bedijker int de tienden’ effectief toegepast?

- Vele rechtszaken over tiendinning

- Enkele grote tiendschuren in de kuststreek

Er werden veel waardevolle gewassen verbouwd > de grootgrondbezitter int naast de pacht ook nog eens de tienden (geld dat in verhouding snel en gemakkelijk was verdiend)