Het Oostblok in de Koude Oorlog (27-05-2013)

Politieke propaganda maakte veel gebruik van de communistische dreiging. Mental mapping roept een beeld op van een Atlantisch Europa en een historisch gegroeide breuk tussen oost en west. Buiten beeld blijft alles wat die propaganda ondermijnt. Eigenlijk leken West- en Oost-Europa in het interbellum behoorlijk op elkaar. De grens is grotendeels toevallig bepaald, maar werd geconsolideerd met het Marshallplan, de blokkade van Berlijn, de opstand in Berlijn, de Berlijnse muur en de Cubacrisis. Na Stalin ontstaan nuances (vreedzame co-existentie, Ostpolitik, Akkoorden van Helsinki, Vredesbeweging, glasnost en perestrojka) – ontspanning dus. Ook in wetenschap en politiek is de Oost-Westtegenstelling zichtbaar: totalitarismetheorie, kremlinologie, Cold War science, revisionisme, area studies, transitology, New Cold War studies… Wetenschap en propaganda waren nauw verweven.

Het communisme was geen logisch uitvloeisel, want overal (behalve in Tsjechië) moest hun macht met behulp van het Rode Leger gevestigd worden. Stalin als ‘rode tsaar’ vanwege zijn Russische nationalisme en onderdrukking van andere volkeren is een misvatting, want tsaren waren tot het laatste kwart van de 19e eeuw niet bezig met een nationale identiteit. Daarnaast was de verspreiding van de volkeren geen doel maar een gevolg van Stalins politiek. Nationalisme werd niet onderdrukt waarna het explodeerde, maar werd door de Sovjetmodernisering onderdrukt. Daarnaast was er niet één communistisch blok, maar waren er verschillen tussen nationale vormen van communisme. Verklaringen van de val van het communisme zijn de wapenwedloop (vergde te veel economische capaciteiten), nationaliteitenkwestie (naties in protest), economische hervormingen (planeconomie kon westen niet bijbenen) en het einde van de utopie (mensen geloofden niet meer).

De deling van Europa is enerzijds wel reëel met aantoonbare voorlopers, maar vooral een product van beeldvorming (mental mapping).