Jürgen Habermas

·Habermas kwam tot de conclusie dat het dialectische model had gefaald als kritische theorie:

–het dialectische schema van these, antithese en synthese was filosofisch gesproken te simpel om maatschappelijke tegenstellingen te beschrijven;

–het was niet in staat geweest om de aard van maatschappelijke tegenstellingen juist te beoordelen;

–het was niet in staat geweest sociale bewegingen die werkelijk maatschappelijke verandering voltrokken, te identificeren en te ondersteunen.

·Hij ontwikkelde een kritische theorie niet op grond van dialectiek, maar op grond van een theorie over hoe mensen hun handelen op elkaar afstemmen (handelen breed opgevat: daden, maar ook vormen van denken en communiceren).

·Hij onderscheidde twee manieren waarop mensen hun handelen op elkaar afstemmen:

–communicatief: gericht op wederzijds begrip; het model voor dit soort handelen is de dialoog; de coördinatie van het handelen vindt plaats op grond van religieuze overtuiging of rationele consensus; communicatief handelen kan slechts plaatsvinden tegen de achtergrond van een gedeelde leefwereld (verband met Gadamers idee van een ‘horizon’);

–strategisch: gericht op het bereiken van eigen doelen; het model voor dit soort handelen is de markt: elk van de betrokkenen is uit op eigen gewin; de coördinatie van het handelen vindt plaats op grond van anonieme, economische wetmatigheden (systeemmechanismen).

·In de loop van de geschiedenis was de leefwereld door systeemmechanismen

‘gekolonialiseerd’: strategisch handelen had de overhand gekregen. Mensen moesten zich weer van hun gedeelde leefwereld bewust worden en terugkeren tot vormen van communicatief handelen.

·Met zijn theorie van het communicatieve handelen was Habermas in staat om het proces van rationalisering vrij te pleiten van Adorno’s beschuldiging dat het tot beperking van de maatschappelijke vrijheid had geleid – niet het proces van rationalisering als zodanig (dat was op zich communicatief), maar de kolonialisering van de leefwereld door systeemmechanismen was daarvoor verantwoordelijk.