Mensen in beweging: sociale en geografische mobiliteit (23-04-2013)

Meer en jongere huwelijken, industrialisatie, minder sterftepieken en de aardappel maakten in Noord- Europa flinke bevolkingsgroei en een lichte (ongelijk verdeelde) stijging van de levensstandaard mogelijk. Over de biologische levensstandaard (welzijn) is debat tussen optimisten en pessimisten. Het welzijn daalde tot 1850 tot een dieptepunt (aardappelcrisis en mislukte roggeoogst) en pas na 1875 verbetering door prijsdalingen van voedsel (Amerikaanse export) en uitbreiding werkgelegenheid industrie en diensten.

De kerkelijke armenzorg domineerde, maar was weinig efficiënt. De sociale politiek zwabberde tussen opsluiting, werkverschaffing en heropvoeding. Johannes van der Bos kwam met het idee van armenkoloniën (proefkolonie, vrije kolonies en dwangkolonies). Met de armenwet van 1854 steunde de overheid maar alleen als de kerk dat niet deed, het ‘domicilie van onderstand’ beperkte de mobiliteit van armen tot 1870 en Nederland kreeg pas laat een verzorgingsstaat. Zelf konden mensen flexibiliteit, mazzel, ambitie en niet te veel bezwaring door familielasten hebben om armoede tegen te gaan.

Huwelijksakten zijn lang niet altijd te gebruiken om sociale mobiliteit (intergenerationeel, huwelijks- of intragenerationeel) vast te stellen: 10-15% celibatairen en de ouder was vaak al overleden bij huwelijk. Als de gegevens echter vindbaar zijn, kun je ze omzetten in tabellen en onderzoeken. De sociale structuur veranderde in de 19e-20e eeuw: minder adel en boeren, meer burgerij/middenstand. Absolute mobiliteit (andere posities), maar geen relatieve (op- of neerwaarts). Pas in de 20e eeuw wordt de samenleving ‘opener’, waarschijnlijk door de onderwijsexpansie.

Een mogelijke samenhang tussen conjunctuur en migratie is moeilijk vast te stellen, maar zeker is dat er ook niet-economische motieven waren (religieus, gezinshereniging, kettingmigratie). Overtollige landarbeiders, kleinere boeren, religieuze vluchtelingen vertrokken. Slechts een minderheid migreerde, waarvoor geld en connecties belangrijk waren. Eind 19e eeuw is er in Nederland meer verhuizing naar industriegebieden, mijnstreken en steden. Lotsverbetering was amper het motief of mogelijk.