Verlichting en romantiek

Tijdens de verlichting voerde het rationalisme de boventoon. Het gaat hierbij om rationalisme in de brede zin (en dus niet de definitie van Descartes), waarbij wordt vertrouwd op het intellectuele vermogen van mensen en wetenschap.

God werd in feite verdreven uit de maatschappij (secularisering). Het idee was dat God een voor zichzelf zorgende wereld had geschapen en dat hij zich daarna rustig had teruggetrokken. In plaats daarvan moest de wetenschap het onmiddelijke nut van mens en maatschappij dienen.

Bloeiende natuurwetenschappen en technische vernieuwingen verdrongen de magie en hekserij. Op de gezondheidszorg was het effect hiervan aanzienlijk. Symptomen, eens toegeschreven aan hekserij en bezetenheid, werden nu beschouwd als vormen van geestesziekten.

Het meest typerende product van de verlichting was de Encyclopedie. Er stonden artikelen in van Voltaire, Rousseau, Montesquieu en anderen. In 17 delen werd gehoord gegeven aan het kenmerkende ideaal van die tijd: een volledige beschrijving van de wetenschappelijke kennis, techniek en ambachten.

In de tweede helft van de 18e eeuw ontstond er kritiek op het verlichtingsdenken. De romantiek ontstond vanuit de kunst, maar werd later ook van invloed op andere gebieden; zoals wetenschap en psychologie.

De romanticus richt zich niet op het verstand, maar op de verbeeldingskracht, gevoel en emoties. Dit zou een veel dieper en hoger inzicht bieden. We hebben geen passieve relatie met de buitenwereld, maar een actieve, creatieve en gevoelsmatige. Het romanticisme gaat dus uit van het idealisme en niet van het realisme. Bij idealisme kun je spreken van subjectieve beeldvorming: wat er is, wordt door onze geest bepaald, de wereld bestaat dankzij onze ideeen.

De natuur moet niet gezien worden als een mechanisme, maar als een organisme met leven en ziel. Je moet de natuur niet opdelen in stukjes (atomen etc), maar het als 1 geheel zien. Het geheel is meer dan de losse stukjes bij elkaar. De losse onderdelen en functies van organen zijn onderling op elkaar afgestemd. Dit wordt organisatie genoemd.

Ieder organisme leeft. Leven (‘vita’) kun je niet tot materie rekenen, dus moet er naast materie een levenskracht werkzaam zijn. Deze visie noem je vitalisme, en gaf aanleiding tot duistere speculaties en aandacht voor het onbewuste. Ahistorische visie: je kunt op een objectieve manier een standpunt innemen over geschiedenis. Hierbij wordt verondersteld dat mensen uit het verleden hetzelfde denkkader zouden hebben als mensen in het heden. Volgens de romantiscisten, en in het bijzonder Vico, was dit onmodelijk, omdat je met de waarden en normen uit je eigen tijd naar het verleden kijkt. Maar volgens Vico kun je de geschiedenis wel bestuderen. Veel beter dan de natuur zelfs, want de natuur is door God gecreeerd en de geschiedenis door onszelf.