Verschillen tussen Maniërisme en Barok

Verschillende doelgroep en smaakpatronen

• Maniërisme: stijl van de aristocratie
  • Komt voor in aristocratische hofhoudingen in verschillende Europese landen
  • Belangrijk model: Franse maniëristische stroming La Preciosité (begin 17^e eeuw): eerder een cultuurverschijnsel dan een literaire stroming

- Belichaamd in saloncultuur

- Literair salon: voordragen literair werk en uitwisselen bon mots

- Beoordeling kunst en onderhouden smaakconventies: gemonopoliseerd door salons: bemiddelen tussen kunstproducenten en -consumenten (vermits beide groepen elkaar ontmoetten in de salons)

• Intellectualistisch smaakpatroon: etaleert een grote culturele bagage (voor kenners)
• Barok: cultuurvorm gesteund door Kerk en burgerij (later ook aristocratie)
  • Kerk steunde kunst die groot publiek aansprak (burgerij)
  • Burgerij is als doelgroep dubbelzinnig: aardse, alledaagse smaak en sterk moralistisch-religieuze attitude.
  • Barok= gevoelsgerichte en meer populaire smaak

Verschillende genrevoorkeuren

• Barok: voorliefde epos en drama: burgerlijke genres, gevoelsgericht maar populair
• Maniërisme: voorkeur kleinere epiek (epyllion, sprookje, briefliteratuur, novelle), gnomische genres (maximes) en lyriek: verfijnde smaak aristocratie, intellectualisme

E. Vertegenwoordigers

Maniëristische poëzie

• Don Luis de Gongora Y Argote (1561-1627) en Giambattista Marino (1569-1625):
  • Intellectualistische poëzie
  • Beïnvloed door Latijnse lyriek en humanisme
  • Beeldspraak geïnspireerd door antieke mythologie
  • Grote vormvirtuositeit: versieringen
• Marinisme en Gongorisme (16^e - begin 17^eeeuw): pejoratieve benaming voor epigonen van bovengenoemde maniëristen
  • Overdrijving: overbluffen op thematisch vlak: veel goden, nimfen
  • Intellectualistische gekunsteldheid, gezochte verwijzingen naar klassieke cultuur (overbluffen met eruditie)
  • Te sterke benadrukking vormelijke
• Metaphysical Poets: John Donne (1573-1631)
  • Term metafysisch is misleidend: kregen dit epitheton door intellectualisme (woordspelletjes) en hun neiging tot persoonlijke reflectie (filosofisch en religieus) nadenken over sterfelijkheid mens, …
  • Ondanks spiritualistische inslag, ook wereldse, vitalistische inslag (aards, soms boertig, ook pessimisme en twijfel)
  • John Donne (The Anniversaries): verwerkt in lyriek vitalisme en pessimisme: elegie over dood van een jong meisje, waarin weemoed en liefdesextase worden vermengd. Thematiek werk wordt beheerst door vergankelijkheid en versplintering van de wereld

Gnomische vormen, brieven, maniëristische roman

• Maximes: literaire vorm waarin Préciosité-cultuur zich bij uitstek toont: François la Rochefoucauld
  • Gnomische vorm, verwant aan aformisme (spreuken, levenswijsheden)
  • Spitsvondige of humoristisch geformuleerde definities en spreuken
  • Gedragsregel omtrent menselijke leven: levensprincipes
  • Réflexions ou sentences et maximes orales (1665): vrij pessimistische aformismen
    • Spanningsverhouding uiterlijke schijn en ideëel wezen
    • Pessimisme: eigenbelang als essentiële drijfveer van de mens voorgesteld
• Briefliteratuur: Mme de Sévigné (1626-1696; vindt la Rochefoucauld een oude brompot)
  • Meer dan 10.000 brieven
  • Tonen dat geestelijke ontreddering een belangrijk motief is geworden
  • Brieven schrijven om iemand te overtuigen van je kwaliteiten
• Maniëristische roman: Mme Marie-Madeleine comtesse de la Fayette
  • Beoorde tot dezelfde kring als De Sévigné en La Rochefoucauld
  • Schreef eerste Franse psychologische roman: La Princesse de Clèves (1678)
    • Banale liefdesgeschiedenis, verwant met amadische en pastorale roman
      Pessimisme: liefde kan je niet redden van de dood
    • Nadruk op karakterontleding: innerlijke conflicten tussen menselijke drijfveren. (↔ Classicisme: mens moet hartstochten temperen)
    • Analyse van intersubjectieve relaties tussen personages
    • Destructieve werking liefde: pessimistische thematiek
    • Sterk moralistisch: duidelijke religieuze ingesteldheid

Barokepos (proza)

John Milton (1608-1674): Engels toneelschrijver die christelijke revival tijdens barok goed illustreert.
Paradise Lost (1667: 10 boeken, 1674: herziene uitgave in 12 boeken): 12-delig religieus epos dat scheppingsverhaal en zondeval herneemt. Typisch barokke thematiek:

• Zondeval van de eerste mens: veel traditionele kenmerken van het epos, maar door de universele geldigheid van het thema moest Milton de gebruikelijke epische techniek verwerpen. Held is niet een bepaald individu met buitengewone fysische en geestelijke kracht en moed, maar de mens in het algemeen. Mensheid krijgt symboolwaarde: wordt voorgesteld in haar confrontatie met kosmische totaliteit
• Karakters (Adam en Eva, Satan) worden als menselijke figuren met tragische lotsbestemming voorgesteld. Vaak ironische toon.

Vondel en Calderon

Barokke avonturenroman

In navolging van de amadische roman, wel grootser

Scudéry, d'Urfré, La Calprenède, Lohenstein: inmiddels in vergetelheid geraakt, toch belangrijk in ontwikkeling verhaalkunst

• Radicalisering traditionele heldenroman: niets is normaal, middelmatig, alles is grandioos
• Net als in ridderroman wordt de held op de proef gesteld: moet heldhaftige aard bewijzen
• In tegenstelling tot ridderroman is held dynamisch personage: wordt geïntegreerd in een proces, daden staan in functie van zoektocht naar waarheid en gerechtigheid (wraak)
• Motief rad van fortuin: kleinheid mens tonen door held te plaatsen in avontuurlijke wereld vol met hindernissen: ontvoeringen, verkrachtingen, slavernij
• Hoofdmotief: trouw van de geliefden: happy end
• Soms elementen uit de pastorale roman

Barokdrama

• Don Pedro Calderon de la Barca (1600-1681)
  • Centrale idee vaak zeer religieus: werk verheerlijkt de Rooms-katholieke Kerk en haar dogma's vooral in godsdienstig-historische stukken (anekdotes uit Europese geschiedenis) en autos sacramentales (El gran theatro del mundo)
  • Filosofisch motief: vooral ijdelheidsmotief van barok
  • Aandacht voor psychologie in de comedia's (mantel en degenstukken): werkt psychologie veel beter uit dan Lope de Vega: nuanceert het conflict liefde-eer, de wraakneming wordt niet goedgekeurd, maar psychologisch verklaard: diepere karaktertekening dan bij de Vega
• Joost van den Vondel (1587-1679)

Lucifer (1654), Adam in ballingschap (1664): stukken waarin de dichter zich ten dienste stelt van het katholieke geloof (eisen barokpoëtica), maar ook andere elementen van de poëtica duidelijk bespeurbaar zijn.
Meester van de antithese