Demografisch transitiemodel: meer landbouwproductie, minder infectieziekten, beter drinkwater, minder moerassen, meer hygiëne, pasteurisatie, consultatiebureaus -> sterftedaling -> bevolkingsgroei -> later/minder trouwen, emigratie, productiegroei, te vondeling leggen/kindermoord, minder kinderen krijgen, afhankelijk van tradities, wetgeving, sociale bewegingen etc.

Individuele bereidheid tot beperking van het kindertal: gestegen (opportuniteits-)kosten van kinderen, de ervaring dat meer kinderen blijven leven, de perceptie dat minder kinderen voordelig is, de overtuiging dat men zelf het kindertal mag bepalen en de mogelijkheid over seks te praten en manieren te vinden als man en vrouw. Oude opvatting: meer mogelijkheden dus meer geboortebeperking, maar nieuwe opvatting: mogelijkheden waren er al, maar motivatie miste.

Pioniers (Eur. aristocratie, Fra. boeren, VS) zetten de trend, die volgers door uitbreiding verplicht onderwijs volgen en de treuzelaars blijven door niet-bewegende economie/demografie of sterke tegenkrachten nog bij het oude model. Tegenkrachten waren het (christelijk) zedelijkheidsoffensief, regeringen die neomalthusiaanse propaganda verboden, de paus en zijn casti connubii en pro-natalisme vanuit de overheid. In het interbellum daalden het kindertal en het aantal kinderlozen, door ontkerkelijking, combinatie met werk, recreatie en modern consumptiepatroon. Na WO II werd de schuld aan werkloosheid, oorlogsdreiging en ondervoeding gegeven, maar Kok vindt dat onzin. Na WO II vindt een babyboom plaats, maar een stijging van de geboortes was al eind jaren ’30 ingezet dus de conventional wisdom dat de thuiskomst van soldaten voor een geboorte-explosie zorgde is incorrect. Demografische verklaringen van een ‘inhaalactie’ (onjuist, want duurt tot de jaren ’60) en vroeger en vaker trouwen. Economische verklaringen van een verschil tussen verwacht en werkelijk inkomen, relatief laag vrouweninkomen, vrije tijd door huishoudapparaten en verdreven jonge vrouwen van de arbeidsmarkt houden ook geen steek. Politieke verklaringen leggen de nadruk op de kinderbijslagregelingen.

Tussen 1900 en 1950 kwam het ‘standaardgezin’ op, met verburgerlijking van arbeidersgezinnen, kameraadschappelijk huwelijk in de middenklasse en arbeidswetgeving/sociale verzekeringen/schoolartsen e.d. vanuit de staat.

De Tweede Demografische Transitie is geen onomstreden concept. Vanaf 1965 koppelden de pil en de seksuele revolutie seks los van kinderen en huwelijk. Er traden enorme, tot op heden voortdurende veranderingen op in de gezinsvorming, maar is dit een nieuwe ontwikkeling of een volgende fase van de Eerste Demografische Transitie? Echtscheiding kwam op door romantisering van het huwelijk, langere levensverwachting en mogelijkheden tot zelfstandigheid van vrouwen. In 1971 werd de ‘grote leugen’ (overspel was enige reden om te scheiden) van 1883 afgeschaft. Hertrouw nam af.

Verklaringen voor buitenechtelijke geboorten en ongehuwd samenwonen (19e-begin 20e eeuw): voortleven verlovingstradities, beperkende huwelijkswetgeving, erfrecht, problemen van migranten/ arbeiders/soldaten en ‘subculturen’/prostitutie. Late 20e-begin 21e eeuw: stedelijke avantgarde, samenwonen als nieuwe norm maar toch oude patronen in veel landen.

Verklaringen voor de tweede DT: emancipatie, seksuele revolutie, secularisatie, verschuiving naar postmaterialistische waarden (piramide van Maslov)? Of is het gewoon een voortzetting van de eerste DT? Wordt 2DT wel universeel? Is het zekerweten niet onomkeerbaar? Effect van ‘waarden is moeilijk te meten… Postmaterialisme – maar juist veel buitenechtelijkheid in arme landen… Bovendien werken oude tradities vaak door.

Binnen het feminisme (groepen of individuen die proberen de bestaande positie van vrouwen/de ideeen over vrouwen/de vrouwelijkheid te verbeteren) is er conflict over de vraag of vrouwen in essentie gelijk zijn aan of verschillen van mannen. Een sociale beweging is een samenstel van vele actoren en een verscheidenheid aan publieke activiteiten die gedurende een langere tijd gericht zijn op het tot stand brengen van maatschappelijke veranderingen. Het feminisme heeft twee massabewegingen gekend die in vrijwel alle westerse landen voorkwamen: 1870-1920 en 1965-1975.

Het feminisme komt voort uit drie intellectuele tradities. [1] Evangelisch christendom (conservatief): vrouwen zijn moreel superieur aan mannen en moeten hun vrouwelijkheid uiten in het huishouden. Strijd voor bescherming van vrouwen in de publieke ruimte. [2] Verlichting: verschillen tussen mannen en vrouwen worden door de omgeving opgelegd en zijn dus niet rechtmatig. [3] Socialisme (Frans Saint- Simonisme): tegen traditionele familieverbanden, voor communes met vrije seks en gemeenschappelijke kinderen; gelijkheidsgedachte ontleend aan verlichtingsfeminisme. Middenklassevrouwen hadden tijd, geld en intellect om in opstand te komen tegen hun gemarginaliseerde positie in de samenleving. Arbeidersvrouwen botsten met mannen op economisch gebied.

De eerste feministische golf (1870-1920), verweven met liberaal protestantisme, politieke verlichtingsideeën en arbeidersbewegingen, werd uitgedragen door middenklassevrouwen (sociale status, kiesrecht) en arbeidersvrouwen (economische emancipatie). Ze eisten betere onderwijsmogelijkheden voor meisjes, verbetering van het huwelijksrecht voor vrouwen, op vrouwen toegespitste arbeidswetten, economische onafhankelijkheid van vrouwen, afschaffing van de dubbele seksuele moraal en vrouwenkiesrecht. Nadat het vrouwenkiesrecht binnen is, gaat de eerste feministische golf ter ziele. Daarna kwamen er wel vrouwenorganisaties, maar conservatief en per zuil geordend met nadruk op zedelijkheid.

De babyboomers waren de basis van de tweede feministische golf (1965-1975). De oorsprong lag in het radicale klimaat van de jaren ’60, discrepantie tussen emancipatoire ideologie en praktijk, spontane reacties van jonge vrouwen en mannen, demografische veranderingen (minder geboortes, meer werkende vrouwen), democratie/welvaartsstijging/individualisering en de seksuele revolutie. De vrouwen eisten gelijke lonen voor mannen en vrouwen, alternatieven voor het huwelijk (ongehuwd samenwonen met wie je maar wil), gratis anticonceptie + recht op abortus, herverdeling betaalde en onbetaalde arbeid, vrije liefde, afschaffing dubbele seksuele moraal/vrouw als lustobject. Er was geen verschil meer tussen gelijkheids- en verschilfeministen, maar radicaal feminisme werd de nieuwe vorm (MVM, Dolle Mina). De actiegroep Dolle Mina kreeg met (ludieke) acties meer draagvlak dan de eerste golf. De vrouwenbeweging radicaliseert (echte vrouwen moeten lesbisch zijn) en marginaliseert daardoor. De band tussen feminisme en socialisme is in Nederland en Groot-Brittannië sterk gebleven, want vrouwen werden door patriarchaat en kapitalisme onderdrukt.

Drie tradities lopen door elkaar: evangelisch feminisme, gelijkerechtenfeminisme en socialistisch feminisme. Er zijn twee brede sociale bewegingen geweest die eindigden met vrouwenkiesrecht en radicalisering. De middenklasse was in beide golven bepalend. Kernwoorden eerste golf: rechten en gelijkheid, maar verschillende achtergronden die samenkwamen in de kiesrechtstrijd. Kernwoorden tweede golf: onder- drukking en bevrijding, radicaal feminisme en socialistisch feminisme. Er was een opvallende gelijktijdige ontwikkeling in de VS, Groot-Brittannië en Nederland.