vooral de veiligheid van wegen vormde een aanhoudende zorg: tollen kunnen vrij vertaald worden als ‘protectiegeld’; op hun doortocht kwamen handelaars door vele verschillende heerlijkheden met soms willekeurige heren
vb. Rijnverkeer
- eerste verbond van Rijnsteden (1254)
- de volgende namen taken op zich die eigenlijk aan de koning waren voorbehouden: handhaving van vrede en recht (indien nodig door geweld: beperkte successen)
prioriteiten van steden waren vaak tegengesteld aan die van koning en adel: afspraken maken i.v.m. handelsverkeer, beschermen van handelaars à onderling afspraken maken
vb. Barcelona ontplooide in de 13de eeuw een ruim netwerk (in de westelijke MZ)
- behalve voor de handelsfunctie waren sommige steden ontstaan rond een kathedraal of bestuurlijk centrum (dienstverlening)
- grootste handelspolen genoten een ruime mate van autonomie tot in de 18de eeuw indien hun ontwikkeling vooraf ging aan de consolidatie van de vorstelijke macht
Kenmerken
- vanaf 13de eeuw: ambachtsgilden per beroepsgroep
- locatie bepaald door: wens om samen te klitten, grondprijs, nabijheid klandizie, aanwezigheid stromend water of hygiënische overwegingen (vb. verkopers van voedsel in één straat)
- aanvankelijk: georganiseerd door aristocratie à bedoeling: controle over ambachtslieden
- 13de eeuw (Vlaanderen, Catalonië): georganiseerd door ambachtslieden à bedoeling: bestrijden van onzekerheden (ook religieuze dimensie) vb. 14de/15de eeuw: tehuizen voor behoeftige leden DUS: organisaties vervulden functies die op het platteland door familiale huishouding werd vervuld
Organisatie op basis van :
- nabuurschap tussen leden
- belangen van overheden à ze erkenden de ambachtsgilden vaak als monopolistische beroepsgroeperingen (om de kwaliteit van de productie te verzekeren = belangrijk voor de handelaars!)
Reglementen, opgesteld door de stadsbesturen:
- werktijden
- technische voorschriften à dit leidde tot een stapsgewijze opleiding in de ateliers (ateliers hadden een uitgesproken familiaal karakter):
→ leertijd voltooid à ‘gezel’ = geschoold arbeider in loondienst bij een meester, kon zich in sommige gevallen kwalificeren voor: â
→ meester bij aflevering van een door een jury goedgekeurd ‘meesterwerk’
→ ambachtsmeester: gebonden aan een aantal voorwaarden die verduidelijkten dat dit niet voor iedereen was weggelegd (= tendens tot sociale afsluiting in economisch moeilijke omstandigheden vb. 14de eeuw, waarin ook de tendens tot erfelijkheid van de titel past – vgl. koopmansgilden!)
Ambachtsgilden: grotendeels zelfvoorzienend
= handig meegenomen voor de patriciërs (die ze tevens controleerden): zo hoefden ze niet zelf voor de ambachten in te staan bij crisissituaties
ð toch konden ambachtslieden net door deze organisaties gedachten uitwisselen en tot collectieve acties overgaan, vb. verlaten van de stad uit protest.
ð Reactie patriciërs: geval van Gent: lock-out: overeenkomsten tussen ondernemers om geen stakers in dienst te nemen)
Reactie
tegen 1300 verscherpten de sociale tegenstellingen in de steden (conjunctuuromslag) à acties
- soms kregen de belangrijkste vertegenwoordigers van de ambachten politieke medezeggenschap (zagen patriciërs als voorbeeld à ontwikkeling ‘arbeidersaristocratie’)
- in Vlaanderen was deze omwenteling radicaal door toedoen van de Guldensporenslag (psychologische invloed – stedelingen hadden een ridderleger verslagen)
- later ook in naburige gewesten navolging
Wat konden de ambachtslieden aanvangen met de nieuwe rechten?
- Beschermen levensstandaard
- Beperken van combinatie groothandel – ondernemerschap à sommige ambachtsgilden konden zich opwerken tot kleine ondernemers vb. de wevers in Gent
14de eeuw
- neergaande economische conjunctuur à ondernemers verplaatsen activiteiten naar dorpen (lagere lonen)
- reactie ambachtsgilden: verbodsbepalingen op nabootsing en import, erfelijkheid van meesterschap vastleggen in de statuten, maar deze maatregelen kunnen niet op tegen marktmechanismen à voorsprongsgebieden leggen zich deels toe op zeer hoogwaardige producten à desindustrialisatie ervan en industrialisatie van lage-loongebieden
Vrouwen
- werkten veelal, stonden onder voogdij (van hun man, broer …); enige manier om voogdij te ontkomen en mee te tellen in gilden is als weduwe
- specifiek vrouwelijk beroep: vroedvrouw à konden opklimmen tot meesteres in de gilde der chirurgijnen
Arbeiders die niet in ambachtsgilden zaten
(‘sluiten van de rangen’):
- gezellenverenigingen: na een tijd erkend, maar beperkter privileges
- Duitse Rijk: Wanderschaft der fahrenden Gesellen: jonge gezellen die langdurig rondtrokken (ook naar Italië)
- Talloze ongeschoolde arbeiders à zeer flexibele en onzekere werkgelegenheid à trokken noodgedwongen veel rond à maatschappelijk zwak (konden zich niet organiseren)
Identiteit van de middeleeuwse ambachtsman
hing samen met zijn ambachtsgilde (zijn sociale, politieke en economische rechten hingen ermee samen + ondersteuning in moeilijke tijden)
à sociale conflicten volgens de rivaliteit tussen sectoren, niet volgens klassenverschillen
Bestaan in de stad is uitermate kwetsbaar
- onhygiënische levensomstandigheden à epidemies, vb. verspreiding lepra
- bevoorrading van voedsel afhankelijk van oogst op het platteland
- ambachtslieden: afhankelijk van de internationale markt
Leven van de stedeling
leefde niet op het ritme van de natuur (seizoenen, licht en donker) à uit hun ervaringen rijpt een rationele, burgerlijke mentaliteit (week af van mentaliteit op het platteland). Voorbeelden:
- Geen eten? à ‘Rijken hebben er wel’
- Hoge prijzen grondstoffen? à ‘Handelaars zijn profiteurs’
Veranderde tijdsbesef:
- platteland: levensritme bepaald door natuur en kerk (feestdagen …)
- stad: stadsklok voor markering werktijden + 13de eeuw: mechanische klok à indeling dag in gelijke uren
=> besef dat de samenleving mensenwerk is en door mensen kan veranderd worden à proletariaat wordt mondiger (ook door toedoen franciscanen …)
Juridische structuur van de maatschappij
- verschillende categorieën stedelingen (burgers) die ieder onder eigen rechtsregels vielen
- massa die laagwaardige arbeid verricht en zeer mobiel is bij conjunctuurschommelingen
- categorieën lieden die onder andere juridische status leefden: geestelijken, edelen, leden hofhouding vorst, vreemdelingen, joden, moslims:
→ moslims vooral in Spanje, ook in de christelijke gebieden (lage sociale positie)
→ joden: vooral in mediterrane steden, in eigen wijken en onder bescherming van de koning of landsheer
→ Centraal-Europese steden: diverse etnische, religieuze of sociale categorieën in aparte aan elkaar palende steden
→ West-Europese steden: meer integratie van die categorieën
→ Slavernij, in Iberië en Italië (vooral als huispersoneel)
Sociaal – economische structuur van de maatschappij
- beroepsstructuur in grote steden was gevarieerder (dus meer specialisatie)
- ambachtelijke specialisatie in één sector alleen mogelijk op grote schaal, dus in de grote steden (vb. Gent: textiel)
- vermogen onderling lag zeer ver uit elkaar:
→ bankiers, groter handelaars ßà ambachtslieden
→ geschoolde ambachten ßà ongeschoolde
- vele kleine stadjes behielden een agrarisch karakter
Vroegste stadium
- inwijkelingen zijn van verschillende achtergronden; veelal het overbevolkte platteland ontvlucht
- grond- en banheren hebben nog invloed in de stad à sterke solidariteitsverplichtingen tussen de stedelingen à ceremoniële opname als ‘burger’ na één jaar en één dag: VRIJ!
- Vrijheid = ‘vrij van de verticale maatschappijstructuur van het platteland’ (afhankelijkheidsrelaties vb. heer – horige)’
- de stad is ‘horizontaal’ à iedereen gelijk = radicale vernieuwing in de toenmalige maatschappij
- invloed van christelijke religie? In alle geval zijn religieuze broederschappen uitdrukkingen van die gelijkheid.
Stad groeit
→ solidariteitsbanden worden bijgevolg kleiner
→ verschillen in economische activiteit versterken sociale ongelijkheid: ambachtslieden afhankelijk van kleine handelaars, afhankelijk van grote handelaars
Grote handelaars
- vormen nieuwe bovenlaag
- regelen import en export
- coördineren productieproces
- met het bekomen kapitaal kopen ze stukken grond en bouwen ze stenen huizen à grondprijs stijgt snel en spectaculair
- ze trachten adel na te bootsen, een stenen huis in het centrum = prestige (in Italië worden ze sneller in de adelstand opgenomen dan in het Noorden, wegens de uitstraling van de steden aldaar)
Koopliedengilden en –hanzen
- kern van de nieuwe bovenlaag
- onderlinge bijstand, bescherming op lange reizen, religieuze ceremonieën
- begin: volstrekte openheid tegenover nieuwkomers, conflicten tussen leden probeerde men te verzoenen
- 13de eeuw: van ‘verzoening’ geen sprake meer à blijkbaar zijn het al afgezonderde clubjes, ambachtslieden worden geweerd
- Waarom afsluitingsproces?: hoe groter het ledenaantal, hoe minder onderlinge solidariteit + verzadiging (eigen situatie veilig stellen – competitieve maatschappij)
- Stedelijke elite op basis van economische verschillen (vgl. feodale aristocratie)
- Stadsbestuur in handen van belangrijkste groep, hangt af van stad tot stad, vb. Brugge: Hanze van Londen, Leuven: gilde van de lakenhandelaren … dus ook politieke macht à patriciërs
2.XIII
neergaande economische conjunctuur
ð maatschappelijke groep net onder de patriciërs (meestal de ambachtslieden) komen in vele steden in opstand
ð zeer verschillende uitkomsten (soms in stadsbestuur, soms niet – hing af van getals- en machtsverhoudingen en de mogelijkheid tot coalitievorming)
