Afhankelijke en onafhankelijke variabelen

In een onderzoeksontwerp worden variabelen onderscheiden naar de rol die zij spelen. Een bepaalde variabele neemt dus niet altijd dezelfde rol aan.
De afhankelijke variabele kan nooit gemanipuleerd worden door de onderzoeker; scores op de afhankelijke variabele zijn het resultaat van, de respons op, de onafhankelijke variabele.
Het is niet zo dat de onafhankelijke variabele altijd gemanipuleerd kan worden door de onderzoeker (bij observationeel onderzoek kan dit bijv. niet). Een onafhankelijke variabele is in dat geval de variabele waarvan verondersteld wordt dat die leidt tot een verandering in de scores op de afhankelijke variabele.

De onafhankelijke variabele wordt gemanipuleerd door verandering in de afhankelijke variabele, deze veranderingen komen al dan niet van de onderzoeker.

Interventie wordt gebruikt voor een stimulus die gegeven wordt aan personen, organisaties etc. die tot doel heeft iets te veranderen bij de analyse eenheden (afhankelijke variabelen). Interventie is in die zin gelijk te stellen aan een onafhankelijke variabele, die als categorieën heeft: wel de interventie gekregen, niet de interventie gekregen. -> Interventies kunnen in verschillende doseringen gegeven worden.
Om effecten van interventies te vinden moeten we vrijwel altijd twee metingen verrichten. Een vóór het intreden van de toediening, en een na de interventie.

De verandering tussen voor- en nameting kan verdwijnen in de ‘ruis’: de gevolgen van interventie kunnen zo niet meer zijn dan de variatie die de scores al vertoonden.

Het verbinden van conclusies aan een kale voor- en nameting zonder nadere inspectie van de scores is een moeilijke zaak. Het gaat er namelijk niet om vast te stellen of er een verandering intreedt op de scores van afhankelijke variabele, maar dat het erom gaat vast te stellen dat die verandering is toe te schrijven aan de onafhankelijke variabele, i.c. de interventie.
De oplopende controle van onderzoeksopzetten vertaald zich in oplopende hardheid van uitspraken die over het causaal verband tussen de interventie en afhankelijke variabelen kunnen worden gedaan. De opzetten zijn: